„Tolerancji i Zrozumienia” – upamiętnia miejsca związane z mniejszościami narodowymi, zamieszkującymi w przeszłości teren gminy Choroszcz.

1. Ścieżka zaczyna się na Placu dr. Zygmunta Brodowicza w Choroszczy. Niegdyś stał tu Zbór Ewangelicko-Augsburski, wybudowany pod koniec XIX wieku przez rodzinę Moesów (sławnych fabrykantów), robotnikom niemieckim sprowadzonym tu do pracy w fabryce włókienniczej. Początkowo była to budowla drewniana, którą w 1912 roku rozebrano, a w jej miejsce wzniesiono murowany budynek nawiązujący do architektury gotyku. W latach 1930-1939 i 1944-1947 świątynia służyła kościołowi katolickiemu. W latach 1962-1963 kirchę rozebrano. Obecnie znajduje się w tym miejscu krzyż upamiętniający.

2. Dalej przemieszczamy się na teren obecnego szpitala psychiatrycznego, gdzie w latach 1839-1843 Christian August Moes rozwinął fabrykę włókienniczą – fabrykę sukna i kortu. W czasie największej świetności, zakład składał się z 20 budynków produkcyjnych, 11 obiektów mieszkalnych przeznaczonych robotnikom, szkoły, zboru ewangelickiego, piekarni, poczty, apteki i dwóch sklepów. /fot. zabudowań fabrycznych/ Dynamiczny rozrost fabryki został zahamowany przez wybuch I wojny światowej, w wyniku czego w 1915 roku nastąpiła likwidacja zakładu. Wówczas, maszyny, surowce oraz towary wywieziono w głąb Rosji, a Moesów i pracowników niemieckiego pochodzenia przesiedlono do Witebska. Fabryki nigdy nie udało się reaktywować. W latach 30. XX wieku w mniej zniszczonych budynkach pofabrycznych uruchomiono szpital psychiatryczny.

3. Następnie odwiedzamy cmentarz ewangelicko-augsburski, położony przy drodze prowadzącej z Choroszczy do wsi Ruszczany. Cmentarz założony został na planie nieregularnego czworoboku. Funkcjonował w czasie, kiedy w Choroszczy istniała parafia ewangelicko-augsburska. Obecnie nekropolię otaczają krzewy bzów, tworząc naturalne ogrodzenie, jednak nie zachowały się żadne nagrobki, a o przeszłości tego miejsca świadczy pamiątkowy krzyż i tablica.

4 Kolejnym punktem wyprawy jest Rynek 11 Listopada w Choroszczy i okoliczne ulice: Dominikańska, Szkolna, Lipowa, Piaskowa, A. Mickiewicza i J.K. Branickiego, które niegdyś stanowiły serce osadnictwa żydowskiego w Choroszczy. Nieopodal Rynku zlokalizowane były dwie bożnice, dom kahalny, przyszkółek, mieszkanie rabina i łaźnia. Drewniana bożnica o kształcie kwadratu, usytuowana była frontem do pobliskiego kościoła. W chwili obecnej nie zachowały się żadne ślady bożnicy, istnieje jednak wiele budynków w okolicach Rynku 11 Listopada w Choroszczy, będących pozostałością osadnictwa żydowskiego na tym terenie. W 2018 roku Rynek został gruntownie zmodernizowany.

5. Na Rynku 11 Listopada w Choroszczy zlokalizowany jest kościół rzymskokatolicki, będący piątym punktem ścieżki edukacyjnej. Pierwsze wzmianki o choroszczańskiej parafii rzymskokatolickiej z drewnianym kościołem prowadzonym przez bazylianów, pochodzą już z 22 października 1459 roku. Kiedy Choroszcz przeszła we władanie Stefana Paca, wzniesiono nowy kościół, zaś w 1654 roku jego syn Mikołaj Stefan Pac – wojewoda trocki, ufundował drewniany klasztor, jednocześnie powierzając parafię dominikanom. Zakonnicy stworzyli sanktuarium Matki Bożej oraz szkołę. Kościół w tamtym czasie był trawiony przez pożary dwukrotnie: w 1683 i 1707 roku, przez co w 1756 roku Jan Klemens Branicki wzniósł murowany kościół i klasztor. Działania wojenne prowadzone w trakcie I wojny światowej spowodowały częściowe zniszczenie świątyni, natomiast podczas odbudowy poszerzono świątynię, dobudowując dwie boczne nawy. Październik 1938 roku to czas, kiedy z nieznanych przyczyn spłonęło niemal całe wnętrze kościoła, wraz z dachem. W 1944 roku wojska niemieckie wysadziły wieżę, niszcząc tym samym sklepienie świątyni. Kościół odbudowano w latach 1945-1947, instalując na wieży cztery dzwony, które nazwano: Jan, Franciszek, Dominik i Stanisław.

6. Z Rynku i zlokalizowanego tam kościoła, przemierzamy ul. A. Mickiewicza i na przecięciu z ul. Lipową, dochodzimy do niewielkiego skweru – tam niegdyś zlokalizowany był pierwszy cmentarz żydowski w Choroszczy. Nekropolia miała powierzchnię 0,3 ha. Funkcje grzebalne pełniła do 1807 roku. Do roku 1928, z dawnego centrum osadnictwa żydowskiego na teren cmentarza, prowadziła droga przecinająca ulicę J.K. Branickiego i wychodząca obok cerkwi prawosławnej przy ul. Lipowej. Obecnie w tej lokalizacji znajduje się skwer, a po dawnym cmentarzu pozostał jedynie pamiątkowy głaz.

7. Kolejnym punktem ścieżki edukacyjnej jest cerkiew prawosławna Opieki Matki Bożej. Świątynia została wzniesiona w 1507 roku przez mnichów z prawosławnego monasteru w Supraślu, którym Aleksander Chodkiewicz przekazał w uposażenie choroszczańską świątynię. W 1609 roku, klasztor zmuszony był przyjąć unię, w wyniku czego Choroszcz stała się samodzielną parafią unicką. W drugiej połowie XIX wieku ze składek parafian i datków licznych ofiarodawców wzniesiono nową murowaną cerkiew w stylu neobizantyjskim (ołtarz poprzedniej, drewnianej cerkwi upamiętnia do dziś metalowy krzyż). Po I wojnie światowej parafia prawosławna otrzymała od władz państwowych status etatowej i przydzielona została pod jurysdykcję diecezji grodzieńsko-nowogrodzkiej Metropolii Warszawskiej. W 1937 roku, dzięki staraniom ks. Włodzimierza Gorustowicza (od 1929 roku – proboszcza parafii), sprowadzono z Poczajewa na Ukrainie kopię cudownej ikony Matki Bożej. Podczas II wojny światowej prawosławni mieszkańcy choroszczańskiej ziemi byli zastraszani, aresztowani, wywożeni na roboty do Niemiec, eksterminowani lub zmuszani do wyjazdu. Szczęśliwie, mimo wielu przeciwności, cerkiew zachwyca odwiedzających i turystów, a prawosławie w Choroszczy przetrwało do dnia dzisiejszego.

8. Ostatnim punktem podróży jest drugi cmentarz żydowski w Choroszczy, zlokalizowany przy trasie do wsi Łyski, który powstał w 1807 roku, a funkcje grzebalne pełnił do 1942 roku. Cmentarz założony był na planie nieregularnego prostokąta i podzielony na dwie części. Cmentarz, mimo upływu lat, zachował się do dnia dzisiejszego.

Śladami Powstania Styczniowego – 9-km ścieżka spacerowa, prowadząca do miejsc związanych z wydarzeniami z 1863 roku.

1. Wędrówkę rozpoczynamy we wsi Dzikie-Kolonia, w której to miejscowości drogę prowadzącą do targowicy wiejskiej, dla uczczenia dowódcy partii powstańców, nazwano Aleją Ksawerego Markowskiego. Obecnie znajdziemy tam tablicę informacyjną z opisem historycznych wydarzeń.

2. Kolejnym punktem jest most nad rzeką Narew, nieopodal wsi Żółtki. Rzeka była granicą pomiędzy Kongresówką a Gubernią Grodzieńską. W słupie granicznym Moskale zamurowali żywcem powstańca Stanisława Depczyńskiego, którego nocą uwolnili okoliczni mieszkańcy z Żółtek. Murowany słup graniczny między Królestwem Polskim a zasadniczym zaborem rosyjskim stał obok trzeciego (licząc od Żółtek) mostka nad jednym ze starorzeczy Narwi. Na ścianie od strony Żółtek, na żółtym tle, widniał brązowy żubr – herb Guberni Grodzieńskiej. Dzisiaj, po modernizacji drogi krajowej nr 8 na odcinku Białystok–Jeżewo, trudno dokładnie określić to miejsce.

3. Dalej, ścieżka biegnie przez wieś Żółtki, obok pomnika z okresu Powstania Listopadowego i kładkę dla pieszych nad drogą S8. Po zejściu z kładki, wchodzimy do Parku Pałacowego Branickich w Choroszczy, a następnie poruszamy się ulicami: Pałacową, H. Sienkiewicza i Lipową, prowadzącymi na Rynek 11 Listopada w Choroszczy.

4. Trzeci przystanek stanowi Pomnik Niepodległości ku czci poległych w walkach o wolność Ojczyzny na choroszczańskim Rynku 11 Listopada. Przyjmuje się, że miejsce to było świadkiem ogłoszenia w 1863 roku wyroku śmierci na trzech powstańcach. Pomnik wzniesiono w 1934 roku. Każdego roku w dniu 11 listopada, na święto Niepodległości są tu organizowane uroczystości patriotyczne.

5. Następnie z Rynku, ulicą Dominikańską przenosimy się na ul. Zastawie II w Choroszczy. W tej lokalizacji, u zbiegu ulic Dominikańskiej, Piaskowej i Zastawia I nad rzeką Horodnianką, znajduje się grób Ksawerego Markowskiego, który został rozstrzelany 26 października 1863 roku na rynku w Choroszczy. Rodzina Markowskich upamiętniła to miejsce stawiając wysoki drewniany krzyż, który ostatecznie 1 listopada 2007 roku zastąpiono pomnikiem z czarnego marmuru. Pomnik, który stanął w tej lokalizacji jest też upamiętnieniem prawdopodobnego miejsca pochówku powstańców styczniowych, których groby zostały uprzednio stratowane przez carską sotnię (Kozaków na koniach).

6. Piąty punkt podróży stanowi Cmentarz Parafialny z Kaplicą pw. Ducha Świętego, upamiętniającą 50-lecie wybuchu powstania styczniowego i poległych powstańców z parafii Choroszcz. Na cmentarzu zlokalizowane są trzy groby powstańcze: przy alejce głównej w starej części cmentarza – znajduje się grób Mikołaja Tureckiego (l. 90; ur. 6 XI 1842, zm. 23 X 1932) i Józefa Andruszkiewicza (l. 93; ur. w 1836, zm. 18 VII 1929), zaś bliżej tzw. Sinej Bramy (głównej bramy wejściowej) – grób Stanisława Potockiego (żył 103 lata), weterana dwóch powstań: listopadowego i styczniowego (grób nie jest oznaczony imieniem powstańca, ale Józefy Potockiej, l. 83; zmarłej w 1941 roku). Kaplica, choć w pierwotnym zamyśle miała być poświęcona jedynie powstańcom styczniowym, stała się ostatecznie mauzoleum parafian choroszczańskich poległych w walce o wolność Ojczyzny w latach 1863, 1914-1919 i 1921. Ponadto, jak donosi Paulina Kondzior – wnuczka powstańca: Józefa Andruszkiewicza, w związku z poszukiwaniami prowadzonymi przez carskich żandarmów, Józef Andruszkiewicz przez około trzy miesiące ukrywał się nocami w grobowcu nieznanego księdza (grobowiec zdobiony rzeźbionym kielichem z hostią, wielkość ok. 4,4 m na 2,1 m). Wejście do grobowca jest zamurowane, natomiast na wystających metalowych drzwiczkach widoczne są ślady sześciu kul carskich – to otwory i wgłębienia od rykoszetów po toczonych tam walkach. W październiku 2007 roku przeprowadzono częściową odnowę grobowca oraz zamontowano płytę kamienną z informacją o powstańcu Józefie Andruszkiewiczu. Warto zaznaczyć, że różnica poziomów po przekątnej cmentarza katolickiego z lat 1800-2007 wynosi ok. 11,5 m – co można przyrównać do wysokości IV piętra w bloku mieszkalnym.

7. Ścieżka za cmentarzem skręca w lewo i dochodzi do ul. Zaczerlańskiej. Po drodze, jednym z ostatnich miejsc do odwiedzenia jest Kamień Powstańczy, leżący na drodze do wsi Zaczerlany, po prawej stronie, tuż za skrzyżowaniem z Szosą Kruszewską. Głaz – pomnik przyrody, oznaczony został w 1984 roku.

8. Ostatnim punktem ścieżki jest tzw. Szubienica – Wzgórze Straceń, miejsce pamięci narodowej. Rosjanie powiesili w tym miejscu powstańców z partii Ksawerego Markowskiego.