Kruszewo – Reduta „Koziołek”
Reduta „Koziołek” to fortyfikacja typu holenderskiego, pochodząca z 1656 roku. Znajduje się nieopodal wsi Kruszewo, w odległości ok. 400 m na prawo od tzw. zerwanego mostu, gdzie jest widoczna kępa drzew. To właśnie pozostałości obronnej reduty „Koziołek” – z bastionami i fosą. Do tego miejsca można dopłynąć łódką lub dojść w wysokich gumowych butach.
Reduta „Koziołek”, to fortyfikacja typu holenderskiego. Znajduje się nieopodal wsi Kruszewo, w odległości ok. 400 m na prawo od tzw. zerwanego mostu, gdzie jest widoczna kępa drzew.
Fortyfikacje bastionowe typu holenderskiego były wałami ziemnymi z dużymi i ostrymi bastionami obłożonymi darnią lub faszyną, tanimi i szybkimi w budowie, a także odpornymi na kule ówczesnej artylerii. Reduta „Koziołek” została zbudowana przez wojska litewskie w 1656 roku w rozwidleniu dwóch rzek: Narwi i Kurówki. Jej zadaniem była blokada żeglugi rzeką Narew i pozostającego wówczas w rękach szwedzkich – zamku w Tykocinie, ze znajdującym się w nim arsenałem Rzeczypospolitej. Reduta mogła pomieścić około 100 koni wraz z jeźdźcami, czyli całą chorągiew wojska. Według historyków, jest to jedyny tego typu obiekt zabytkowy dawnej ziemnej sztuki fortyfikacyjnej na ziemiach polskich.
Pierwsze fortyfikacje drewniano-ziemne powstały w połowie XVI wieku, kiedy na tych ziemiach trwał konflikt między dwoma potężnymi litewskimi rodami magnackimi: Radziwiłłami i Gasztołdami. Możliwe też, że budowa owych obwarowań była związana z powstającą wówczas potężną twierdzą w Tykocinie.
Reduta „Koziołek” k. Kruszewa ma formę bastionu o wymiarach ok. 100x75m i składa się z wału ziemnego o wysokości ok. 1,5 m usypanego na obrysie nieregularnego sześcioboku, z sześcioma bastionami. Mają one wysokość do 2,5 m. Wewnątrz wałów znajduje się niewysoki nasyp o średnicy ok. 60 m. Wzdłuż kurtyn, wewnątrz widoczne są wgłębienia przeznaczone dla strzelców, zaś na zewnątrz fosa (dziś już zarośnięta). W zachodniej kurtynie i przy ostrodze od strony wschodniej, znajdowały się bramy. Na wysokości reduty, rzeka Narew przegrodzona była drewnianymi palami, utrudniającymi przepływ tratwom i łodziom.
Według opinii archeologów, w tym miejscu mógł we wczesnym średniowieczu istnieć niewielki gród.
Od końca 1655 roku zamek w Tykocinie znajdował się w rękach Szwedów. Jego opanowanie dawało kontrolę nad ważnym węzłem drogowym łączącym Koronę z Litwą. Tykocin należał także do ogniwa twierdz, które pozwalały najeźdźcom na utrzymanie panowania nad niemal całą Koroną. W lutym 1656 roku hetman wielki litewski Paweł Sapieha podjął nieudaną próbę wzięcia Tykocina szturmem. Jedynym sposobem pozostało odcięcie potężnego zamku od szlaku wodnego rzeką Narwią. Reduta „Koziołek” umożliwiała kontrolę nad dwoma brzegami rzeki. 27 stycznia 1657 roku Tykocin znalazł się w rękach polskich. Reduta na Narwi straciła na swym znaczeniu.
Według historyków, reduta „Koziołek” to jedyny tego typu obiekt zabytkowy dawnej ziemnej sztuki fortyfikacyjnej na ziemiach polskich. Jeszcze w okresie przedwojennym opisywano to miejsce jako grodzisko. W 1932 roku nasz region odwiedził znakomity historyk prof. Zbigniew Herbst, który zwiedził miejsce zwane „Koziołkiem”. Natomiast Jakub Antoniuk, który przez wiele lat pasjonował się historią regionalną, zebrał relacje o tym miejscu przekazane przez mieszkańców okolicznych wsi. Dzięki temu udało się ustalić rzeczywistą rolę zabytku. Redutą „Koziołek” interesował się także Jan Adamski – lokalny historyk i społecznik, wiceprezes Towarzystwa Przyjaciół Choroszczy, który dokonał pomiarów całego obiektu. Natomiast pracownicy NPN w latach 90. XX wieku przeprowadzili inwentaryzację roślinności rzadkiej oraz chronionej znajdującej się na obszarze reduty.